Kişilik Kuramları

KİŞİLİK KURAMLARI

Sıkça kullanılan bir sözcük olmasına rağmen sözcüğün psikologlar arasında üzerinde anlaşmaya varılmış genel bir tanım yoktur. Günlük dildeki kullanımıyla kişilik sözcüğü, diğerlerinin bizim üzerimizde bıraktığı izlenimi aktarmaya yarayan ''değerlendirici'' bir nitelik taşımaktadır. Bir diğer yaygın kullanım biçimi ise ''betimleyici'' bir nitelik taşır. Öte yandan kişiliği ''bireyi diğerlerinden ayıran, bireye özgü, tutarlı ve yapılaşmış özellikler bütünü'' olarak tanımlamak mümkündür. tanımda kişiliğin, bireyi başkalarından farklı kılan özelliler olmasından bahseder. Tanımda yer alan önemli bir vurgu da tutarlılıktır. Başka önemli bir vurgu da yapılaşmış bir bütün olmasıdır. Kişilik ile ilgili temel kavramlardan bahsedecek olursak; tutarlılık, kişilik içi süreçler, tahmin edilebilirlik, ayırt edicilik(özgünlük) ve belirleyicilik, yapılaşmışlık, göreceli olarak kalıcılık ve amaçlılıktır.

Kişilik; mizaç ve karakterin toplamından oluşur. Mizaç; kişiliğin değişmezliğini vurgulayan, kişiliğin biyolojik yanıdır, kişiliğe doğuştan getirilenlerdir. Karakter ise kişiliğin değişebilirliğini vurgulayan, kişiliğin ahlakı yanıdır, aile, toplum ve kültür ile etkileşimi sonucu oluşanlardır. İkisini karşılaştırmak gerekirse mizaç ağırkanlı-tez canlı olmak, içe dönük- dışa dönük olmak, melankolik- neşeli olmak, sakin- fevri olmak gibi özellikler iken karakter ise yardımsever olmak, empatik olmak, hoşgörülü olmak, anlayışlı, dürüst ve güvenilir olmak gibi özelliklerdir.

Kişiliğin doğası

özgür irade- belirlenimcilik: Kişilik, geçmiş deneyimlerden, biyolojik faktörlerden, bilinçdışı güçlerden ve dış uyaranlardan şekillenir ve bu şekillenmede insanın bir iradesi yoktur. Bu tutum davranışçı ve psikanalitik kuramda görülür. Buna karşın insanın kişiliği üzerinde etkisi vardır ve insan davranışlarından sorumludur , iradesinde özgür düşüncesi ise insancıl kuramlarda görülür.
kalıtım- çevre: Psikanalitik kurama göre kişilik kalıtım ve çevrenin her ikisinden de etkilenir. Ayırıcı özellik kuramına göre ise kişilik sadece kalıtımsal eğilimlerle şekillenir. Sosyal öğrenme kuramında ise kişilik eğitim, yetiştirilme tarzı ve öğrenme gibi çevresel etkenlerle şekillenir.
bilinçaltı belirleyicilik- bilinçli belirleyicilik: Kişilik, psikanalitik kurama göre geçmiş yaşantılar ve bilinçdışıyla belirlenir. Bilişsel ve insancıl kurama göre ise insanlar kişilikleri ve kişiliklerinin yansıması olarak davranışları üzerinde söz sahibidirler.
biriciklik- evrensellik: Kişiliğin ve kişiliğin bir yansıması olarak davranışlar belli bir kültür içinde örüntüler gösterir ve evrensel özellikler taşır. Diğer yandan her birey dolayısıyla her kişilik biricik ve özgündür.
yaşam motivasyonu= haz- gelişme: Psikanalitik kurama göre insanlar salt fiziksel ihtiyaçlarını gidermeye, acıdan kaçınmaya ve keyif almaya dayanan haz odaklı bir yaşam sürdüren canlılardır. İnsancıl kurama göre ise gelişmek, kendi potansiyelinin farkına varmak ve kendini geliştirmek isteyen canlılardır.
bireycilik- toplulukçuluk: Bireyci kültürlerde insanlar bireysel istek ve hedefleri doğrultusunda hareket ederler. Toplulukçu kültürlerde ise insanlar ''ait hissettikleri'' toplumun çıkarlarını, biresel çıkarlarının önüne koyarlar. Türkiye bu konuda sentezdir.
yaşama bakış= iyimserlik- kötümserlik: Freud'un kuramına göre insanın temel amacı acıdan kaçınmak ve haz almaktır. Acıdan kaçınma ve haz alma sürecinde insan bilinçaltı güçlerin, cinsellik ve saldırganlık dürtülerinin etkisinde olduğu için edilgendir. Freud'un insana bakış açısı kötümserdir. Frankl'ın kuramına göre insanın temel amacı yaşamı anlamlandırmaktır. Yaşamı anlamlandırma sürecinde insanın elindeki anlamlandırma sürecinde etkin bir rol oynar. Bu etkinlik, Frankl'in kuramına iyimser bir hava da katar.

Kişiliğin Belirleyicileri

Biyolojik Faktörler: Biyolojik temelli kuramlara göre kişilik üzerinde kalıtım belirleyicidir. Bu kuramlar ayırıcı özellik kuramı, Eysenck'in kuramı, evrim kuramı ve büyük beşli kuramıdır.
Ailesel Faktörler: bunu iki düzey içinde inceleyebiliriz: makro ve mikro düzey. Makro düzey; ırk, etnik köken, dil,din, mezhep, sosyoekonomik düzey ve ailenin politik görüşü gibi özelliklerden etkilenir. Mikro düzey ise anne- babanın evlenme ve çocuk sahibi olma yaşı, ailedeki çocuk sayısı, çocukların doğum sırası, çocukların cinsiyeti, anne- babanın yokluğu(boşanma, ayrı yaşama, ölüm, öz/üvey olma),ailenin büyüklüğü gibi özelliklerdir.
Sosyal Faktörler:Geniş aile, yakın ve uzak çevre, okul öncesi dönemden başlayarak okul ve üniversite yaşantısı, büyüdüğü ortam ve yakın ilişkilerdir.

Saldırganlık: Farklı Kuramsal Yaklaşımlar

Psikanalitik kuram:Saldırganlık dürtüsü saldırganlığın nedenidir.
Ayırıcı özellik kuramı: Bazı insanlar saldırgandır.
Biyolojik kuram:''Saldırgan testesteron hipotezi''
Evrimsel Kuram: Saldırganlık biyolojik olarak insanın doğasında vardır.
İnsancıl Kuram: Büyüme sürecini bozan nedenlerin sonucudur.
Sosyal öğrenme kuramı: Saldırganlık öğrenilir.
Bilişsel kuram: Saldırganlığın nedenini bilgiyi işleme süreci olarak açıklar, yani olayı nasıl yorumladığımız ile ilgilidir.